Nuenen blinkt en blaakt in de zon, in het triangelvormige park hossen scholieren op met vlekkerig licht bestrooide paadjes. Het verbaast me keer op keer hoe kleinere dorpen en steden in Nederland de kracht en de gemeenschapszin vinden om te leven en te bruisen. Ook in Nuenen wordt bier en wijn gedronken op de terrassen, er wordt gelachen en het leven wordt gevierd. Mind you, op een maandagmiddag in Brabant. Natuurlijk is er best een verschil met het noorden van het land – Brabant is de meest Vlaamse provincie van Nederland – maar het imago dient dringend bijgesteld: er wordt in Nuenen geen melk gedronken bij de lunch, maar Verdejo en Dommelsch.
Is het daarom dat Vlamingen zich zo goed thuis voelen in de regio net over de grens? Het is vast een deel van het succes. Vincent van Gogh is de andere belangrijke factor. In het verleden werd minder aandacht besteed aan de zullen we het de Nederlandse jaren van van Gogh noemen. Natuurlijk kun je ’s mans meesterwerken bewonderen in ‘zijn’ museum in Amsterdam en in het Kröller-Müller op de Veluwe, maar als het om de plekken gaat waar de beroemde schilder aan het werk was, denken de meeste mensen toch nog steeds aan het zonnige zuiden van Frankrijk. Van Gogh leefde echter maar twee jaar in Arles, in 1888 en 1889. Hij werd geboren in Brabant en leefde er goeddeels tot 1883. (Niet zonder niet altijd erg succesvolle tussenpozen overigens – van Gogh woonde een tijdje in Brussel en de Borinage, en studeerde in Londen en Antwerpen.) Algemeen wordt aangenomen dat hij rond die tijd ook aan het beroemde werk De Aardappeleters begon. De donkere, duistere van Gogh was dat, maar hij registreerde ook maar wat hij zag: arme boerenstolpjes met nog armere, kromgewerkte landarbeiders in slecht verlichte en vochtige achterafkamers, en – in het geval van de Borinage – rokende, zwartgeblakerde schoorstenen. Van Goghs leven was één paradox: in Arles registreerde hij kleuren terwijl zijn geest al lang zwartwit dacht.
Een Lichtlab vertelt over kleur en licht, psychedelische invloeden zijn nooit ver weg
De Aardappeleters heeft/hebben me altijd gefascineerd, net omdat het werk zo ver lijkt af te staan van Zonnebloemen en andere Sterrenhemels. Maar het schilderij zegt veel over de esthetisch extremist die van Gogh was. Boerenkoppen tekenen was een uitdaging; men zegt dat hij in de periode eind oktober tot eind mei 1885 47 verschillende kopstudies maakte. Zoveel zijn er in ieder geval bewaard gebleven. Hij oefent niet alleen in anatomie, maar ook in kleur, penseelvoering en clair-obscur. Begin april tekent hij voor het eerst een voorstelling van ‘boeren rond een schotel aardappels ’s avonds.’ Van Gogh had zijn zinnen gezet op de woning van de familie De Groot – van Rooij, aan de Gerwenseweg 4. De bescheiden ‘hut’, zoals Vincent het huis zelf placht te noemen, bestaat eigenlijk uit drie gekoppelde kleine woonsten. Nazaten van de De Groots zouden er tot 1954 gewoond hebben, en ook vandaag vind je er nog steeds een erg bescheiden woonst.
Op 5 december 1883 arriveert Vincent van Gogh, 30 jaar oud, met de trein vanuit Nieuw-Amsterdam in Drenthe op het toenmalige station in Nuenen. Hij trekt in bij zijn ouders in de pastorie. Vincent voelt echter dat hij niet echt welkom is. Hij schrijft: ‘Er is een soortgelijk opzien tegen mij in huis te nemen als er zou wezen om een grooten ruigen hond in huis te hebben. Hij zal met natte pooten in de kamer komen – en dan, hij is zoo ruig. Hij zal iedereen in den weg loopen. – En hij blaft zoohard. – Het is een vuil beest – kortom.’
Aan de achterkant van de pastorie richt zijn vader Theodorus van Gogh in het washok een klein atelier voor Vincent in. Lang werkte Vincent er niet: in mei 1884 zoekt hij vanwege de vele ruzies met zijn vader een andere werkplaats. Hij vindt zijn nieuwe atelier bij Johannes Schafrat, de koster van de katholieke Clemenskerk in Nuenen. Het huis van de koster stond links van de kerk, maar werd in 1936 afgebroken. Een gids neemt me mee op een snelle tocht langs plekken in het centrum van Nuenen die in het leven van van Gogh een cruciale rol hebben gespeeld. Het Van Goghkerkje bijvoorbeeld. Vincents vader was dominee in Nuenen en toen moeder door een ongeval het bed moest houden en niet naar de kerk kon gaan, legde Vincent het vast op doek.
Het vroegere Vincentre kreeg eerder dit jaar een fikse upgrade met een gloednieuw gebouw dat naast het oudere werd opgetrokken. Koningin Maxima opende op 16 mei plechtstatig – zoals dat gaat met het knippen van lintjes – het nieuwe Van Gogh Village Museum Nuenen. Het resultaat is een weldoordacht, flink uitgekiend parcours dat start bij een venster op de werkelijkheid. In de bistro werd immers een panoramisch venster aangebracht dat een onbelemmerde blik biedt op het ouderlijke huis. Gebruikte kleuren zijn roestbruin en terracotta, als wordt van Gogh opnieuw uit de klei getrokken. Er hangt niet één originele Van Gogh in het museum, maar missen doe ik dat niet. Het verhaal gaat immers een stuk verder en dieper, waarbij ik veel bijleer over zijn pre-Franse jaren, de relatie met zijn ouders en de familie, zijn (verloren) liefdes. Een Lichtlab vertelt over kleur en licht, psychedelische invloeden zijn nooit ver weg. Vincents zoektocht naar licht is duidelijk te zien bij zijn eerste meesterwerk. Hij schrijft in brieven aan Theo hoe de donkere tinten juist heel veel kleur hebben en heeft het over ‘koper- en groene zeepachtige toonen van nu, maar dat dit terugkomen er van hoop ik tweeledig zal wezen, namelijk dat ik er sommigen hoop te schilderen in lichter gamma, meer vleesch en bloed – maar evenzeer zoek naar iets dat nog meer groene zeep- en koperachtig is.’ Het resulteert in een kleurrijk, donker schilderij, zijn eerste meesterwerk, met een olielamp letterlijk en figuurlijk als lichtpunt. Het zou het begin zijn van een heuse odyssee. De odyssee van het getormenteerde genie.
Door Toni De Coninck.
Nog meer weten over van Gogh in Brabant? Van Gogh in Helvoirt is een uitstekende aanvulling op de Brabantse jaren van de meester. Kasteel Zwijnsbergen is een van de vier nieuwe Van Gogh Monumenten in Helvoirt. Alle andere informatie met een schat aan doe- en beleeftips vind je via deze website. Volgende week hebben we het over agrotoerisme en duurzaamheid in Brabant.
